ভূদান আন্দোলন

১৯৪৮ চনত ৱৰ্ধাৰ সেৱাগ্ৰামত অনুষ্ঠিত এখন সভাত সৰ্বোদয় সমাজৰ ধাৰণাটো ওলাই পৰে৷ দৃঢ় আধ্যাত্মিক ভেটি থকা সাধাৰণ ভাৰতীয় গাঁওবাসীয়ে সন্মুখীন হোৱা সমস্যাৰ সমাধান বিনোবা ভাৱেই বিচাৰিছিল৷ ১৯৫০ চনৰ পৰা ভাৱেই ভাৰত বিভাজনৰ বিৰাগ নিৰাময়ৰ উদ্দেশ্যে একাধিক কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰে৷ ‘কাঞ্চন-মুক্তি’ বা সোণ বা ধনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতাৰ পৰা মুক্তি, ‘ঋষি-খেতি’ বা প্ৰাচীন কালত ঋষিসকলে কৰা গৰু-ম’হৰ ব্যৱহাৰ নকৰাকৈ খেতি কৰা আদি বিভিন্ন কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰিছিল৷

১৯৫১ চনত ভাৱে বৰ্তমানৰ তেলেংগানা অঞ্চলৰ মাজেৰে শান্তি ভ্ৰমণৰ বাবে ওলাই যায়৷ পোচাম্পালীৰ হৰিজনসকলে জীৱিকা নিৰ্বাহৰ বাবে ৮০ একৰ মাটিৰ প্ৰয়োজন হৈছিল৷ ভাৱেই গাঁওবাসীক সমস্যাটো কেনেকৈ সমাধান কৰিব লাগে বুলি সোধাত তেলেংগানাৰ নলগোণ্ডা জিলাৰ পোচাম্পল্লী গাঁৱত স্থানীয় মালিক ভেদ্ৰে ৰামচন্দ্ৰ ৰেড্ডীয়ে তেওঁৰ ৩৫০০ একৰ মাটিৰ ১০০ একৰ গাঁওবাসীক দান কৰিছিল৷ এইদৰে ১৯৫১ চনৰ ১৮ এপ্ৰিলত ভূদান আন্দোলনৰ জন্ম হয়৷ পিছলৈ ৰেড্ডীয়ে আৰু ৮০০ একৰ মাটি দান কৰে, ফলত মুঠ ১০ লাখ একৰ মাটি দান কৰি দৰিদ্ৰসকলৰ মাজত বিতৰণ কৰা হৈছিল৷

সেইময়ত ভাৱেৰ ধাৰণা নাছিল যে ইয়াৰ পৰাই অহিংসা আন্দোলনৰ নতুন অধ্যায় আৰম্ভ হ’ব৷ তেওঁ পদব্ৰজে, ১৯৫১ চনৰ ১২ ছেপ্টেম্বৰত ভাৰতবৰ্ষ ভ্ৰমণ আৰম্ভ কৰে৷ পোচাম্পল্লীৰ পিছত ভাৱেই ভূদান আন্দোলনক দেশৰ অন্যান্য প্ৰান্ত যেনে তামিলনাডু, কেৰালা, উৰিষ্যা, বিহাৰ, উত্তৰ প্ৰদেশ ইত্যাদিলৈ প্ৰসাৰ কৰে৷ মানুহে ইমানেই ভূদান অৰিহণা যোগাইছিল যে কিছুমানে নিজৰ সকলো মাটি গাঁওবাসীক গ্ৰামদান হিচাপে দিছিল৷

পদব্ৰজে বিৰাট পৰিসৰত মানুহৰ সৈতে মিলনৰ এই শৈলী ভাৰতবৰ্ষত নতুন নহয়৷ গান্ধীৰ দৰেই ভাৱেই জানিছিল পদযাত্ৰাৰ শক্তি৷ কিন্তু ভাৱেই যেন ইয়াক এক নতুন মাত্ৰা দিছিল৷ ধনী মাটিৰ মালিকসকলক তেওঁক তেওঁলোকৰ মাটিৰ ষষ্ঠাংশ তেওঁক আহ্বান জনাইছিল৷ লাখ লাখ একৰ মাটি দানত উঠিছিল৷ এই মাটি ভূমিহীন দুখীয়াক বিতৰণ কৰা হৈছিল৷ ১৩ বছৰ পদযাত্ৰা কৰিছিল, ১৯৫১ চনৰ ১২ ছেপ্টেম্বৰত আৰম্ভ কৰি সমগ্ৰ ভাৰত ভ্ৰমণ ১৯৬৪ চনৰ ১০ এপ্ৰিলত সম্পূৰ্ণ কৰিছিল৷ ১৯৬৫ চনত তেওঁ মটৰ গাড়ীৰে টুফান যাত্ৰা (উচ্চ বেগৰ বতাহৰ গতিৰে যাত্ৰা) আৰম্ভ কৰে৷ ১৯৬৯ চনত তেওঁ টুফান যাত্ৰা সম্পূৰ্ণ কৰে৷ তেওঁ “Walking Saint of India” নামেৰে পৰিচিত হৈছিল৷

ভূদান আন্দোলনে বহু মাটিৰ মালিকক নিজৰ মাটি আৰ্তজনক দান কৰিবলৈ অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল৷ উল্লেখযোগ্য দাতা সকলৰ ভিতৰত আছিল হায়দৰাবাদৰ নিজাম মীৰ ওচমান আলী খান, ৰাজা বাহাদুৰ গিৰিৱাৰ নাৰায়ণ সিং, ৰামগড় ৰাজৰ ৰাজা কামাখ্যা নৰেইন সিং বাহাদুৰ, আৰু পাটনা ৰাজ্যৰ মহাৰাজ কামাখ্যা নৰেইন সিং বাহাদুৰ৷ ভূডান আন্দোলনৰ অধীনত দান কৰা মুঠ মাটিৰ পৰিমাণ আছিল প্ৰায় ৪০ লাখ একৰ৷

কিন্তু কেইবছৰমানৰ পাছত এই মাটি লাভ কৰা বহু দৰিদ্ৰ পুনৰ হেৰুৱাইছে বুলি উপলব্ধি কৰি ভাৱেই ভৱিষ্যতে দান কৰা মাটি গাঁৱৰ ৰাজহুৱা নিধিক দিবলৈ বিকল্প ব্যৱস্থাত জোৰ দিছিল৷ ভূদান আন্দোলনক গ্ৰামদান আন্দোলনলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিছিল৷ ভূদান আন্দোলন আছিল স্বেচ্ছামূলক কাৰ্য্যৰ জৰিয়তে সামাজিক পৰিৱৰ্তন আৰু সৱলীকৰণৰ এক উল্লেখযোগ্য নিদৰ্শন৷ ইয়াৰ উপৰিও গ্ৰাম্য উন্নয়নত অৰিহণা যোগাইছিল আৰু দৰিদ্ৰ লোকৰ জীৱন-যাপনৰ অৱস্থা উন্নত কৰিছিল৷ ভূদানৰ সফলতাই ভাৱেক আন আন কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰিবলৈ দিলে যেনে, সম্পত্তি-দান, শ্ৰমদান, শান্তি সেনা, সৰ্বোদয়-পাত্ৰ (য'ত প্ৰতিঘৰে দৈনিক মুষ্টিমেয় শস্য দিয়ে) আৰু জীৱন দান৷

উল্লেখযোগ্য যে ১৯৬০ চনত এগৰাকী আমেৰিকান বৰছ’দী  (Ralph Borsodi) য়ে চাৰি বছৰ ভাৰতত অৰ্থনীতিৰ অধ্যাপনা কৰিছিল৷ সেইসময়ত ভূদান আন্দোলন স্তিমিত হ’বলৈ আৰম্ভ কৰিছিল যদিও তেতিয়াও হাজাৰ হাজাৰ গ্ৰামদান গাঁও হৈ আছিল৷ বিনোবা ভাৱেৰ ভূমি সংস্কাৰৰ পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাত তেওঁ আপ্লুত হৈছিল৷ গ্ৰামদান আৰু স্বাৱলম্বী গাঁৱৰ ভিত্তিত গ্ৰাম্য অৰ্থনীতি পুনৰ নিৰ্মাণৰ বিষয়ে তেওঁৰ নিজৰ ধাৰণাসমূহৰ বাস্তৱ সম্পাদন দেখিছিল৷ ভাবেৰ কামৰ পৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ ১৯৬৬ চনত আমেৰিকাত গ্ৰামদান আন্দোলন আৰম্ভ কৰিবলৈ সংকল্পবদ্ধ হৈ নিজৰ দেশলৈ উভতি যায়৷ ১৯৬৭ চনত তেওঁ শ্বুমাচাৰ (Schumacher) চেণ্টাৰৰ প্ৰতিষ্ঠাপক ৰবাৰ্ট শ্বোৱানৰ সৈতে ভাৰতত তেওঁ পৰ্যবেক্ষণ কৰা ধৰণে গ্ৰাম্য উন্নয়নৰ প্ৰসাৰৰ বাবে আগ্ৰহী লোকসকলক প্ৰশিক্ষণ আৰু কাৰিকৰী সহায় আগবঢ়াবলৈ ‘আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্বাধীনতা প্ৰতিষ্ঠান’ গঠন কৰে৷

তেওঁ মহাৰাষ্ট্ৰৰ পৌনাৰত মহিলাৰ বাবে ব্ৰহ্ম বিদ্যা মন্দিৰ নামৰ এটা সম্প্ৰদায়ৰ আৰম্ভণি কৰে৷ এই সম্প্ৰদায়টোৱে মহিলাসকলক স্বাৱলম্বী আৰু অহিংস হোৱাত সহায় কৰাৰ লক্ষ্য লৈছিল৷ গোটৰ মহিলাসকলে খেতি কৰিছিল, প্ৰাৰ্থনা পাঠ কৰিছিল, ভাগৱত গীতাৰ শিক্ষা আন্তৰিকতাৰে পঢ়িছিল আৰু অনুশীলন কৰিছিল ইত্যাদি ইত্যাদি৷ ১৯৬৯ চনত তেওঁ পুনৰ পৌনাৰলৈ আহে৷ ব্যক্তিগত অভ্যন্তৰীণ আধ্যাত্মিক শক্তিৰ সন্ধানত তেওঁ সাংসাৰিক কাম-কাজ ত্যাগ কৰিবলৈ কৰিছিল৷ ১৯৭৪ চনৰ ২৫ ডিচেম্বৰৰ পৰা ১৯৭৫ চনৰ ২৫ ডিচেম্বৰলৈকে তেওঁ এবছৰ মৌনতা অৱলম্বন কৰিছিল৷ এই সময়ছোৱাত তেওঁ অন্যান্য কাম-কাজৰ পৰা আঁতৰি যোৱাৰ লগে লগে তেওঁৰ আধ্যাত্মিক সাধনা তীব্ৰতৰ হৈ পৰিছিল৷

গান্ধী প্ৰদৰ্শিত পথৰেই কাম কৰি সময়ত অহিংসা আৰু মানৱ অধিকাৰৰ পোষকতা কৰি ভাৱে নিজৰ জীৱন ত্যাগ কৰিলে৷ এজন বিদ্বান পণ্ডিত আৰু আধ্যাত্মিক দূৰদৰ্শী, তেওঁ এক ন্যায়সংগত আৰু সমতাপূৰ্ণ সমাজ গঢ়ি তোলাৰ বাবে অহৰহ কাম কৰিছিল৷ জীৱনকালত তেওঁ জনসাধাৰণৰ মংগলৰ বাবে বিভিন্ন আন্দোলন আৰম্ভ কৰিছিল যদিও আটাইতকৈ চৰ্চিত আছিল ভূদান-গ্ৰামদান৷ ইয়াৰ জৰিয়তে তেওঁ লাখ লাখ ভূমিহীন আৰু অসহায় লোকক খেতি আৰু সমৃদ্ধিশালী হোৱাত সহায় কৰিছিল৷ দহ বছৰ অবিৰত খোজকাঢ়ি ভূদালৰ বাৰ্তা বিয়পাইছিল আৰু গৃহহীনক সহায় কৰিছিল৷ কোৱা হয় যে ভাৱে দানৰ জৰিয়তে ১০০০ৰো অধিক গাঁও লাভ কৰিছিল৷

বিনোবা ভাৱে গোটেই জীৱন ব্ৰহ্মচাৰী হৈয়েই থাকিল৷ কৈশোৰ কালতেই তেওঁ এই সংকল্প লৈছিল৷

ভাৱে জীৱনৰ শেষ দিনবোৰ মহাৰাষ্ট্ৰৰ পৌনাৰৰ ব্ৰহ্ম বিদ্যা মন্দিৰ আশ্ৰমত কটায়৷ ১৯৮২ চনৰ ১৫ নৱেম্বৰত জৈন ধৰ্মত অনুসৰণ কৰা খাদ্য আৰু ঔষধ অস্বীকাৰ কৰি ভাৱেই ‘সমাধি মৰণ’ বা 'স্বেচ্ছা-মৃত্যু' (Santhara) বৰণ কৰিছিল৷

তেতিয়াৰ ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীয়ে তেওঁৰ ছোভিয়েট নেতা লিঅ’নিড ব্ৰেজনেভৰ অন্ত্যেষ্টিক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ কৰা মস্কো ভ্ৰমণ আধাতে সমাপ্ত কৰি ভাৱেৰ অন্ত্যেষ্টিক্ৰিয়াত উপস্থিত আছিল৷ ১৯৫৮ চনত ভাৱে কমিউনিটি লিডাৰশ্বিপৰ বাবে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ৰেমন মেগছেছে বঁটা লাভ কৰা প্ৰথমজন ব্যক্তি হিচাপে পৰিগণিত হয়৷ মৰণোত্তৰভাৱে ১৯৮৩ চনত তেওঁক দেশৰ সৰ্বোচ্চ অসামৰিক বঁটা ভাৰত ৰত্ন প্ৰদান কৰা হয়৷ ১৯৮৩ চনৰ ১৫ নৱেম্বৰত ভাৰত চৰকাৰে আচাৰ্য বিনোবা ভাৱৰ স্মৃতিচাৰণ ডাক টিকট মুকলি কৰে৷

এই জীৱন আলেখ্য অকৃত্ৰিম আৰু উদ্দীপনাময় এক গাথা৷ লক্ষ্যজনক দানবীৰ কৰি তোলা এক অসাধ্য সাধনৰ এৰ কাহিনী৷ কিন্তু ই সঁচা কাহিনী৷ ই ঐতিহাসিক কাহিনীও নহয়৷ প্ৰায় আজিৰ সমসাময়িক সময়ৰ৷ ভাৱেৰ গ্ৰম্য অৰ্থনীতিৰ ৰূপৰেখা আজিৰ পৰিবৰ্তিত সময়ত নিশ্চয়কৈ পৃথক হ’ব৷ কিন্তু ইয়াৰ যি চালিকা শক্তি তেনে এক চালিকা শক্তিৰহে আজি প্ৰয়োজন৷ মানুহৰ অন্তৰৰ তাগিদা, নিজতকৈ বিৰাট কিবা এটা উদ্দেশ্যত ব্ৰতী হ’বলৈ বহুতৰে তাগিদা আছে৷ সেই তাগিদা জগাই তুলিব পৰা ভাৱেৰ নেতৃত্বৰহে অভাৱ৷ তেখেতৰ সম্পত্তি-দান, শ্ৰমদান, শান্তি সেনা, সৰ্বোদয়-পাত্ৰ আৰু জীৱন দান, এই আচাইকেইটা কাৰ্যসূচী প্ৰায় হুবহু ৰূপত আজিও প্ৰাসংগিক৷ বিশেষকৈ শ্ৰমদান আন্দোলনৰ এক নৱ, বিস্তাৰিত আৰু বিকশিত ৰূপে দেশখনৰ ৰূপান্তৰ আনিব পাৰে।  পুণৰোক্তি কৰিছেোঁ—ভাৱেৰ নেতৃত্বৰহে অভাৱ৷ তেখেতৰ আধ্যাত্মিক ব্যক্তিগত জীৱনো সাধাৰণ মানুহৰ আদৰ্শ হ’ব পাৰে এই অৰ্থত যে তেখেতৰ জীবনৰ একাধিক উদাহৰণ অনুকৰণীয়ই নহয় সাধন কৰা সম্ভৱপৰ৷ প্ৰতিজনেই ব্ৰহ্মচাৰী হ’ব নালাগে। ভাৱেই আকোৱালি লোৱা জৈনসকলৰ ‘সমাধি মৰণ’ বা 'স্বেচ্ছা-মৃত্যু' বৰণ এক বাস্তৱ প্ৰণালী, বহু জৈন ধৰ্মীলোকে এইধৰণেই জীৱনক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে৷

Vinoba Bhave • Center for Community Land Trust Innovation (cltweb.org)

https://dlc.dlib.indiana.edu/dlc/bitstream/handle/10535/7285/127.pdf?sequence=1

Vinoba Bhave Biography - Facts, Childhood, Family Life & Achievements (thefamouspeople.com)